អរិយធម៌ខ្មែរសម័យក្រោយអង្គរ (ភ្នំពេញ, លង្វែក, ទួលបាសាន, ស្រីសន្ធរ)
តាមទស្សនៈថ្មី គេបានចាត់ទុកថា
ប្រវត្ដិសាស្រ្ដជាធម៌សំយោគរវាងវប្បធម៌ និង សង្គមធម៌
ហើយពុំមែនគ្រាន់តេជាកំរងព្រឹត្ដិការណ៍នយោបាយដែលបានកើតឡើងជាបន្ដបន្ទាប់គ្នាហូរហែតែប៉ុណ្ណោះទេ។
យើងយល់ថា ទស្សនៈនេះមានលក្ខណៈសមរម្យណាស់ ហើយយើងចង់យកមកអនុវត្ដក្នុងកិច្ចការរបស់យើងនេះដែរ
ដើម្បីបង្ហាយអោយអ្នកអានឃើញភាពនៃសង្គមខ្មែរយើងក្នុងសម័យកាលនិមួយៗ។
ប៉ុន្ដែក្នុងការធ្វើអោយសំរេចបំណងរបស់យើងខាងលើនេះ យើងបានជួបប្រទះ
នូវឧបសគ្គជាច្រើន។ យ៉ាងណាមិញ ឯកសារដែលយើងប្រើប្រាស់សំរាប់ចងក្រងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរសម័យក្រោយអង្គរនេះ
ច្រើនតែជារាជពង្សាតារ។ ដូចមិត្ដអ្នកអានបានជ្រាបស្រាប់ហើយថា
រាជពង្សាវតារ ជាឯកសារអធិប្បាយអំពីដំណើរប្រែប្រួលរបស់វង្សស្ដេចផែនដី
ម៉្លោះហើយពត៌មានដែលយើងអាចស្រង់ចេញពីឯកសារប្រភេទនេះច្រើនតែសង្កត់ទៅលើរឿងរ៉ាវ
ដែលទាក់ទងនឹងព្រះមហាក្សត្រ រាជវង្សានុវង្ស នាម៉ឺន ចម្បាំង
ចំណែកឯពត៌មានដែលទាក់ទងនឹងជីវភាពប្រជារាស្រ្ដ ការរស់នៅ និង
មែកធាងអែទៀតនៃវប្បធម៌ និង សង្គមធម៌ មានតិចតួចស្ដួចស្ដើងណាស់។
តាមការសង្កេតសៀវភៅប្រវត្ដិសាស្រ្ដជាភាសាជាតិក្ដី ជាភាសាបរទេសក្ដី
ដែលបានចងក្រងរួចមកហើយរហូតមកដល់ពេលនេះ
ក៏ពុំអាចទៅដល់គោលដៅខាងលើនេះដែរ។ ចំពោះយើងវិញ យើងពុំហ៊ានអះអាងថា
នឹង ទៅដល់គោលដៅទាំងស្រុងនោះដែរ។
តែទោះបីមានកង្វះឯកសារយ៉ាងណាក៏ដោយ
ក៏យើងនឹងខិតខំសាកល្បងដោយប្រើអែកសារដែលមានរួចមកហើយ
ផ្សំជាមួយនឹងអែកសារបរទេសខ្លះ
ដើម្បីធ្វើអោយសង្គមខ្មែរក្នុងអតីតកាល
លេចរូបរាងឡើងចំពោះមុខអ្នកអានតាមលទ្ធភាពដែលយើងអាចធ្វើបាន។
អំពីរបបនយោបាយ
I. ព្រះរាជា
: ជីវភាព និងអំណាច
ទោះបីលទ្ធិទេវរាជត្រូវខ្មែរបោះបង់ចោលជាស្ថាពរតាំងពីបដិវត្ដន៍នាយត្រសក់ផ្អែមមកម៉្លេះក៏ដោយ
ក៏ព្រះមហាក្សត្រ នៅមានលក្ខណពិសិដ្ឋពុំមានជនណាល្មើសបានឡើយ
ហើយដែលគេនិយមហៅថា ព្រះសម្មតីទេព គឺថាជាជនខ្ពង់ខ្ពស់ផុតគេ
ឬក៏ជាទេវតា ដោយសន្មតក្នុងចំណោមមនុស្ស
ជាអាណាប្រជានុរាស្រ្ដរបស់ព្រះអង្គ។
លក្ខណពិសិដ្ឋរបស់ព្រះមហាក្សត្រខាងលើនេះ
គឺបានមកពីពិធី រាជាភិសេកអោយឡើងសោយរាជ្យសម្បត្ដិ ( manger la
royauté)។ ពាក្យសោយនេះខ្មែរពីបុរាណលោកបានប្រើជាហូរហែរៀងមក
មានភស្ដុតាងក្នុងសិលាចារឹកជាដើម តែលោកសរសេរថា ស្វេយទៅវិញ (ស្វេយវ្រៈ
ធម្មិរាជ- សិលាចារឹកប្រាសាទ លុះគ.ស ១០៤៩)។ គួរគប្បីជ្រាបថា
ក្សត្រអង្គណាដែលមិនទាន់បានអភិសេក ហើយគ្រាន់តែបានទទួលរាជសម្បត្ដិគ្រប់គ្រងអាណាប្រជានុរាស្រ្ដជាបណ្ដោះអាសន្នសិននោះ
តាមក្បួនលោកអោយហៅថា គ្រងរាជសម្បត្ដិ ដូចជាករណីរបស់ព្រះបរមរាជាទី២
ចៅពញាយ៉ាត កាលដែលវាយរំដោះបានរាជធានីអង្គរ ពីកណ្ដាប់ដៃនៃទ័ពសៀម និង
ព្រះចន្ទរាជា កាលដែលមិនទាន់ច្បាំងឈ្នះស្ដេចកនជាស្ថាពរនៅឡើយ។
ម្យ៉ាងទៀត ប្រសិនបើអភិសេកក្នុងពេលធ្វើសង្រ្គាម លោកអោយហៅថា
សង្រ្គាមាភិសេក
ហើយប្រសិនបើអភិសេកក្រោយដែលបានបង្ក្រាបខ្មាំងសត្រូវអោយរាបទាប
លោកអោយហៅថា ប្រាប្ដាភិសេកទៅវិញ។
ត្រង់នេះគួរគប្បីជ្រាបថាក្សត្រដែលអាចអភិសេកឡើងសោយរាជ្យពេញលក្ខណជាព្រះមហាក្សត្របានលុះត្រាតែមានគ្រឿងសំរាប់រាជ
គឺព្រះខាន់រាជ១ ព្រះលំពែងជ័យ១ និង គ្រឿងព្រះបញ្ចក្សត្រ។
ប៉ុន្ដែតាមអែកសារខ្មែរខ្លះ គេបញ្ចូលព្រះខាន់រាជ ឬ ព្រះខាន់ជ័យនេះទៅក្នុងគឿងបញ្ចក្សត្រ
វិញដែលគេហៅថា បញ្ចកកុធភ័ណ្ឌ ឬ រាជកកុណ្ឌភ័ណ្ឌគឺ៖
1. ព្រះមកុដ
2. ព្រះវាលវីជនី
(ផ្លិតធ្វើពីរោមសត្វពណ៌ស)
3. ព្រះខាន់
4. ស្វេតច្ឆត្រ
5. ព្រះសុវណ្ណបាទុកា
(ស្បែកជើងមាស)
ប្រភពដដែលបាននិយាយទៀតថា :
កាលនឹងស្ដេចចេញទៅធ្វើរាជសង្រ្គាម
ក៏ត្រូវយកព្រះខាន់ជាប់នឹងព្រះអង្គទៅផងជាដរាប
តែមិនមែនយកទៅប្រើកាប់សំលាប់ផ្ដេសផ្ដាសដូចអាវុធអែទៀតទេ
លុះតែកាលណាសត្រូវដែលអង់អាចចូលមកដល់ព្រះអង្គ ដែលត្រូវប្រើអាវុធខ្លីប្រហារនោះ
ទោះនឹងយកព្រះខាន់ប្រហារអោយវិនាសទៅបាន រួមសេចក្ដីទៅថា
ត្រូវតែសំលាប់ដោយកិត្ដិយស។
ទោះបីចាប់ពីរជ្ជកាលព្រះបាទត្រសក់ផ្អែមតមក
ខ្មែរយើងកាន់ខ្ជាប់តែព្រះពុទ្ធសាសនាហីនយានក៏ដោយ តែព្រះខាន់រាជ និង
គ្រឿងបញ្ចក្សត្រ ត្រូវបានបាគូថែរក្សាយ៉ាងតឹងរ៉ឹង
ហើយនឹងមានកិច្ចពិធីបូជាជារៀងរាល់ខែផង។
ពួកបាគូនេះជាកូនចៅមានតំណវង្សពីពួកព្រាហ្មណ៍បរោហិត
គឺពួកព្រាហ្មណ៍ដែលមាននាទីប្រារព្ធធ្វើរាជពិធីផ្សេងៗ
ក្នុងព្រះរាជវាំង នាសម័យអង្គរដែលព្រះរាជាខ្មែរភាគច្រើននិយមរាប់អានសាសនាព្រាហ្មណ៍ជាងព្រះពុទ្ធសាសនា។
តាមរាជពង្សាវតារខ្មែរថា កាលដែលស្ដេចកន
មានជ័យជំនះហើយ សម្ដេចអិសីភន្ទបានយកព្រះខាន់រាជ ព្រះលំពែងជ័យ និង
គ្រឿងបញ្ចក្សត្រ ទៅលាក់ទុកក្នុងរន្ធនៃប្រហោងដើមចំបក់មួយនៅក្នុងព្រៃ។
លុះស្ដេចកនទទួលអភិសេកឡើងសោ យរាជ
ព្រះអង្គទ្រង់ចាត់អោយគេដើររកគ្រឿងសំរាប់រាជទាំងនោះនៅគ្រប់ទិសទី
តែពុំឃើញសោះ។ ចំណែកអែព្រះចន្ទរាជា
កាលដែលនាំនាម៉ឺនសព្វមុខមន្រ្ដីសូមយាងព្រះអង្គទទួលប្រាប្តាភិសេកឡើងសោយរាជ្យសម្បត្ដិនោះ
ព្រះអង្គទ្រង់ប្រកែកព្រោះរកគ្រឿងសំរាប់រាជមិនទាន់ឃើញ។
បើតាមរាជពង្សាវតារខ្មែរថា គ្រឿងទាំងនោះគេអាចរកឃើញឡើងវិញ
ដោយសារតែក្រលាពាសម្នាក់ដេកយល់សប្ដិឃើញគេមកប្រាប់អោយទៅយក។
រួមសេចក្ដីមក យើងឃើញថា គ្រឿងសំរាប់រាជ
ដូចបានពោលខាងលើនេះមានសារៈសំខាន់ណាស់។ បុគ្គលដែលឡើងសោយរាជ្យ
តែពុំមានគ្រឿងនេះទេ គេចាត់ទុកថាពុំមានលក្ខណជាស្ដេច
ទ្រង់សោយរាជពេញលេញទេ។
ដោយហេតុនេះក្នុងគ្រាអាសន្នបើទោះបីមានគ្រោះថ្នាក់យ៉ាងណាក៏ដោយ
ក៏ព្រាហ្មណ៍បាគូសេវកាមាត្យត្រូវខំរំដោះគ្រឿងសំរាប់រាជនេះអោយបាន
តួយ៉ាងដូចកាលពី គ.ស. ១៣៥២
នៅពេលដែលសៀមវាយបែករាជធានីអង្គរក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទលំពង់រាជានោះ
ពួករាជគ្រូបរោហិតបាននាំយកគ្រឿងសំរាប់រាជវាយទំលាយទ័ពសៀមរត់រួចចេញទៅ។
ដូច្នេះ
យើងឃើញថាអំណាចរបស់ព្រះរាជាស្ថិតនៅលើព្រះរាជពិធីរាជាពិសេកនេះមួយ
និងគ្រឿងសំរាប់រាជនេះ១។ អំណាចទាំងឡាយមានប្រភពចេញមកពីព្រះរាជា។
ព្រះអង្គជាអ្នកតាក់តែងច្បាប់ ប៉ុន្ដែជាច្បាប់សាធារណប៉ុណ្ណោះ។
ព្រះអង្គក៏ជាអគ្គមេបញ្ជាការលើកងទ័ពជាតិ
ហើយតែងតែលើកទ័ពផ្ទាល់ព្រះអង្គទៅប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងមារសត្រូវ
ទាំងខាងក្រៅប្រទេស ក៏ដូចជាខាងក្នុងប្រទេស ដោយហេតុនេះបានជាយើងឃើញ
ព្រះស្រីរាជាលើកទ័ពផ្ទាល់ព្រះអង្គទៅដោះយកអាណាខេត្ដខាងលិច ព្រះចន្ទរាជា
ព្រះបរមរាជាទី៤ និង ព្រះសត្ថាទី១
សុទ្ធតែបានលើកទ័ពវាយយកទឹកដីខ្មែរ ដែលត្រូវបាត់បង់
ហើយសុទ្ធតែបានទៅដល់រាជធានីស្រីអយុធ្យា ចំណែកអែព្រះបរមរាជាទី៤
ទ្រង់បានលើកទ័ពចេញទៅតទល់ នឹង ស្ដេចលាវដែលមកសងសឹកក្រោយពីប្រជល់ដំរីចាញ់ខ្មែរ។
ដោយសារព្រះរាជាភិសេក
ព្រះរាជាក៏បានក្លាយទៅជាមេសាសនាផងដែរ។
ព្រះអង្គមានសិទ្ធជ្រើសរើសមន្រ្ដីសង្ឃ និង
មានសិទ្ធិដកសក្ដិពីមន្រ្ដីប្រភេទនេះទៀត។ ដោយសារព្រះរាជពិធីដដែលនេះ
ព្រះរាជាក៏មានឋានៈជា ម្ចាស់ជីវិតលើត្បូង
មានសិទ្ធិអោយស្លាប់អោយរស់លើសព្វសត្វនៅលើផែនដី បានសេចក្ដីថា
ព្រះអង្គជាចៅក្រមម្នាក់អាចវិនិច្ឆ័យទោស កំហុសជាយថាហេតុ
ប៉ុន្ដែក្នុងករណីចុងក្រោយនេះ ក៏ដូចជាក្នុងករណីអែទៀតៗដែរ
ព្រះអង្គត្រូវប្រកបដោយទសពិធរាជធម៌ មានទានសីលនេះជាដើម។
ដូច្នេះ
ទោះបីព្រះរាជាជាប្រភពនៃអំណាចគ្រប់បែបយ៉ាង
កាន់កាប់អំណាចគ្រប់ប្រភេទក៏ដោយ គ៏ពុំមានសេចក្ដីថា
ព្រះអង្គជាអ្នកកាន់អំណាចផ្ដាច់ការទេ។
ផ្ទុយទៅវិញព្រះអង្គត្រូវប្រកបដោយសីលធម៌អោយបរិបូណ៌ នឹងគោរពច្បាប់ថែមទៀតផង។
ការដែលមានព្រះរាជាខ្លះដូចជា ចៅពញាអន និង ចៅពញាញោម
ពុំគោរពក្រិត្យវិន័យ សំរាប់ស្ដេចទ្រង់រាជហើយ
បែរជាប្រព្រិត្ដអំពើអបាយមុខរំលោភលើរូបប្រពន្ធកូនអ្នកដទៃ
បណ្ដោយអោយមានវឹកវរក្នុងផ្ទៃប្រទេសនោះ គឺជាអំពើពុំសមរម្យចំពោះអ្នកដឹកនាំជាតិ
ដែលត្រូវមានករណីកិច្ចមើលសុខទុក្ខលើអាណាប្រជារាស្រ្ដទេ។
ក្នុងសម័យកាលដែលយើងបានលើកមកសិក្សាក្នុងទីនេះ
យើងឃើញថាព្រះរាជាដែលសោយរាជ្យបន្ដបន្ទាប់គ្នា
ទ្រង់បានគង់នៅក្នុងរាជធានីបីសំខាន់ គឺរាជធានីភ្នំពេញចតុមុខ
រាជធានីលង្វែក និង រាជធានីទួលបានសានស្រីសន្ធរ។
តាមពត៌មានដែលអែកសារផ្សេងៗ បានផ្ដល់ និង តាមដែលយើង
អាចពិនិត្យឃើញពេលសព្វថ្ងៃនេះ ឃើញថាទីតាំងនៃរាជធានីទាំងនោះ
សុទ្ធតែជាចំនុចយុទ្ធសាស្រ្ដ ស្ថិតនៅជិតទន្លេ បឹង និង ព្រៃ
ជាឧបសគ្គសំរាប់ការពារខ្លួនបានស្រួល។ ម្យ៉ាងទៀត រាជធានីនីមួយៗ
សុទ្ធតែមានកំពែង និង គូ ឬ អូរ ព័ទ្ធជុំវិញ ហើយមានបន្ទាយ មានសើន(?) នៅច្រើនកន្លែងសំរាប់ការពារទៀត។ រាជធានីលង្វែក
ជាបន្ទាយមួយមាំមួនជាងបន្ទាយអែទៀត នេះគឺដោយសារតែព្រៃរិស្សី
យ៉ាងក្រាស់ដែលព័ទ្ធពីក្រៅគូទឹកទៀត ប៉ុន្ដែធ្លាក់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃសៀម
ដោយខ្មែរយើងចាញ់កលល្បិចគេ។
គួរគប្បីបញ្ជាក់ថា
ក្រៅពីអគ្គមហេសីព្រះរាជានៅមានស្រីស្នំ ស្រឹង្គារជាច្រើនទៀត
ដែលគេអាចចែកការងារជាច្រើនថ្នាក់ គឺពីទាបទៅខ្ពស់៖
- អ្នកនាង (ឧ. អ្នកនាងពៅ
មាតារបស់ព្រះជ័យជេដ្ឋាទី១ និង ចៅពញាតន់)
- អ្នកម្នាង (ឧ. អ្នកម្នាងទេវី
មាតាព្រះនារាយណ៍រាជា)
- ព្រះម៉ែនាង (ឧ. ព្រះម៉ែនាងវង
មាតាចៅពញាអន)
- ព្រះម្នាង (ឧ. ព្រះម្នាងកេសរមាលា
មាតាស្រីសុរិយោពណ៌)
ពេលសោយទីវង្គតទៅ
គេតែងលើកព្រះសពតំកល់ក្នុងកោដ្ឋ ធ្វើបុណ្យថ្វាយព្រះភ្លើង
រួចយកបរមអដ្ឋិធាតុទៅបញ្ចុះក្នុងចេតិយ ដែលច្រើនតែសាងនៅលើភ្នំ
ដូចជាភ្នំដូនពេញ (ចេតិយព្រះបរមរាជាទី២ ចៅពញាយ៉ាត) ភ្នំព្រះរាជទ្រព្យ
ចេតិយព្រះចន្ទរាជា៘ ក្នុងករណីគូបដិបក្សជាប់ញាតិវង្ស ហើយត្រូវធ្វើគត
ក៏ព្រះរាជាតែងធ្វើបុណ្យថ្វាយព្រះភ្លើងដល់ព្រះសពអោយសមឋានៈជាក្សត្រដែរ
ដូចជាព្រះធម្មរាជាទី១ ទ្រង់បានសុំសពព្រះរៀមគឺ ព្រះស្រីរាជា
និងក្មួយគឺ ស្រីសុរិយោទ័យ ពីព្រះចៅសៀម និង ព្រះចន្ទរាជា
បានបញ្ជាអោយគេយកសពពញាអុង ពីសមរភូមិកាលដែលលើកទ័ពចូលមកវាយខ្មែរ
ដើម្បីយកទៅធ្វើពិធីថ្វាយព្រះភ្លើងតាមប្រពៃណីក្សត្រ។
II- ពួកបរិវារ
គេឃើញមានជាអាទិរាជវង្សានុវង្សគឺៈ
ឧភយោរាជ
: តាមន័យដើម ពាក្យនេះមានន័យថា
ក្សត្រដាក់រាជ្យអោយអង្គណាមួយសោយដំណាងព្រះអង្គ
ទទួលសក្ដិជាក្សត្រកណ្ដាល ជួយដាស់តឿនក្រើនរំលឹកក្សត្រទ្រង់រាជ និង
ក្សត្រឧបរាជទាំងពីរអង្គ អោយស្ថិតនៅក្នុងទសពិធរាជធម៌
ប៉ុន្ដែក្នុងភាពពិតជាក់ស្ដែងវិញ ឧភយោរាជ
ជាក្សត្រដែលមានព្រះឋានៈបន្ទាប់ពីក្សត្រទ្រង់រាជ
(ឧ.ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌)។
ឧបរាជ ឬ មហាឧបរាជ : ឋានៈជា ឧបរាជនេះមានមកជាយូរណាស់មកហើយ។ គេជ្រើសរើស ឧបរាជ
ក្នុងចំណោមបុត្រច្បង ឬ អនុជក្សត្រទ្រង់រាជដែលមានគុណវុឌ្ឍិដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់
ប៉ុន្ដែក្នុងភាពពិតជាក់ស្ដែងពុំមែនសុទ្ធតែមានដំណើរប្រព្រឹត្ដទៅបែបនេះទេ
ព្រោះកាលដែលព្រះសត្ថាទី១
ដាក់រាជថ្វាយទៅព្រះរាជបុត្រច្បងនាមព្រះជ័យជេដ្នា ដែលមានព្រះជន្ម១១
វស្សាអោយឡើងសោយរាជ និងលើកព្រះរាជបុត្របន្ទាប់នាម ពញាតន់
ដែលមានព្រះជន្មទើបបាន ៦វស្សា អោយឡើងឋានៈ ជាឧបរាជ នោះ
អំពើនេះធ្វើអោយមានការអាក់អន់ស្រពន់ចិត្ដច្រើន
ក្នុងចំណោមនាម៉ឺនសព្វមុខសព្វមុខមន្ដ្រី និង អាណាប្រជានុរាស្រ្ដ។
ព្រះវររាជមាតា ឬ ព្រះវររាជអយ្យកា : ក៏ទំនងជាមានអិទ្ធិពលខ្លាំងក្លាណាស់ដែរ
ព្រោះកាលដែលព្រះកែវហ្វាទី១ ចៅពញាញោម មិនប្រកបដោយទសពិធរាជធម៌
សម្ដេចព្រះទេវីក្សត្រី ត្រូវជាសម្ដេចព្រះអយ្យកាបានជំនុំនឹងមន្រ្ដី
រួចផ្ញើសារទៅក្រុងអយុធ្យាក្រាបទូលព្រះចៅសៀមបើកសម្ដេចព្រះ ស្រីសុរិយោពណ៌
អោយចេញមកក្រុងកម្ពុជាធិបតីវិញ។
ចៅហ្វាទលហៈ : បើប្រៀបធៀបនឹងសព្វថ្ងៃ
ចៅហ្វាទលហៈ មានបណ្ដាសក្ដិស្មើនឹង នាយករដ្ឋមន្រ្ដី ឬ រដ្ឋមន្រ្ដីទី១។
បន្ទាប់ពីចៅហ្វាទលហៈ មកគេឃើញមានមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់
៤រូបទៀតដែលមានមុខងារជាអ្នកសំរេចរាជការ និង គ្រប់គ្រងផែនដី
រួមនឹងព្រះមហាក្សត្រ។ មន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ទាំង៤
នេះគេចាត់ដូចសសរជើងរៀងទាំង៤ នៃប្រាសាទ ទើបមាននាមរួមថា ចតុស្ដម្ភៈ ៖
1. - ឧកញ៉ាក្រលាហោម
2. - ឧកញ៉ាវាំង
3. - ឧកញ៉ាយមរាជ
4. - ឧកញ៉ាចក្រី។
មហាតលឹក : នេះជាមន្រ្ដីខ្ញុំរាជការ
ដែលមានមុខងារគាល់បម្រើព្រះរាជា។ ស្ដេចកនកាលពីដើមជា មហាតលឹកមួយរូប
ដែលត្រូវបានព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ តំលើងអោយឡើងជាឋានៈ
ឃុនហ្លួងព្រះស្ដេច។
ហោរា : ជាមន្រ្ដី១
ប្រភេទដែលមានមុខងារសំខាន់ណាស់ដែរ ព្រោះក្នុងសម័យនោះតាំងពីក្សត្រទ្រង់រាជដល់អាណាប្រជារាស្រ្ដ
សុទ្ធតែមានជំនឿលើការទស្សន៍ទាយ។
មុននឹងលើករាជធានីពីទួលបាសានមកភ្នំពេញ ព្រះបរមរាជាទី២ ចៅពញាយ៉ាត
ទ្រង់បានបញ្ជា ឧកញាហោរាធិបតីខៀវ និង
មន្រ្ដីអែទៀតអោយមកពិនិត្យមើលកន្លែងតាមក្បួនហោរាសិន។
អែព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ ពេលទ្រង់យល់សុបិនឃើញនាគពាំស្វេតច្ឆត្រ
ក៏អោយហោរាទស្សន៍ទាយទៅឃើញថាមានគេចង់ជ្រែករាជ គឺស្ដេចកននេះអែង។
ចៅជិត ចៅចម : ចៅជិត
គឺពួកស្រ្ដីជាព្រះរាជបរិវារ មានមុខងារក្រាបបង្គំគាល់បម្រើជិតស្និទ្ធក្នុងព្រះរាជត្រកូល
អែចៅចមគឺពួកស្រ្ដីជារាស្រ្ដសាមញ្ញ ដែលគេថ្វាយអោយធ្វើជាមហេសីស្ដេច
បានដល់ពួកស្រ្ដីស្នំស្រឹង្គារនេះអែង។
III ការបន្ដរាជសម្បត្ដិ
ជាទូទៅ
គេសង្កេតឃើញរាជសម្បត្ដិត្រូវបានបន្ដពីបិតាក្សត្រទ្រង់រាជ ទៅបុត្រ បានសេចក្ដីថា
នៅពេលដែលព្រះបិតាសោយទីវង្គតទៅ ឬ ក៏ដាក់រាជ
គឺបុត្រច្បងត្រូវមានសិទ្ធឡើងសោយរាជ្យស្នង
ហើយប្រសិនបើបុត្រច្បងត្រូវសុគតមុនសោយរាជ្យ
គឺបុត្របន្ទាប់មានសិទ្ធិសោយរាជ្យស្នងបិតា។
ដោយហេតុនេះហើយទើបយើងឃើញព្រះនារាយរាជាឡើងសោយរាជ្យស្នងព្រះបរមរាជាទី២
ចៅពញាយ៉ាត ព្រះសត្ថាទី១ សោយរាជ្យស្នងព្រះបរមរាជាទី៤
អែព្រះបរមរាជាទី៤ បានឡើងសោយរាជ្យស្នងពីព្រះចន្ទរាជា
ព្រោះបុត្រច្បងនាមរាមាធិបតីបានសុគតមុនសោយរាជ្យ
(តាមរាជពង្សាវតារខ្លះថាត្រូវព្រះធរណីស្រូប)។
ក្នុងករណីដែលក្សត្រទ្រង់រាជពុំមានបុត្រសោយរាជ្យស្នងទេ
សិទ្ធិនេះត្រូវបានទៅព្រះអនុជជាបន្ដបន្ទាប់គ្នា។ ព្រះចន្ទរាជា
បានឡើងសោយរាជ្យជាតំណវង្សពីព្រះបានស្រីសុគន្ធបទ
ព្រោះរាជបុត្រក្សត្រអង្គនេះគឺ ពញាយសរាជា បានសុគតមុនសោយរាជ្យ។
ប្រសិនបើគេមិនគោរពទំលាប់នេះទេនោះ
វិបត្ដិច្បាស់ជាកើតឡើងចៀសមិនបាន។ នេះគឺជាករណីរបស់ស្រីសុរិយោទ័យ
ដែលត្រូវបានឡើងសោយរាជ្យស្នងព្រះបិតា គឺព្រះនារាយណ៍រាជា
តែពុំដូច្នោះបែរជាបានទៅព្រះស្រីរាជា ជាអនុជសោយរាជស្នងព្រះបិតា
គឺព្រះនារាយណ៍រាជា តែពុំដូច្នោះបែរជាបានទៅព្រះស្រីរាជា
ជាអនុជសោយរាជ្យវិញ ជាហេតុនាំអោយមានចម្បាំងគ្នាងអែងក្នុងស្រុកអស់រយៈពេល
១០ឆ្នាំ(១៤៧៥ - ១៤៨៥)។
ក្នុងសម័យកាលដែលយើងលើកយកមកសិក្សានេះ
គេសង្កេតឃើញថា
មានអន្ដរាគមន៍របស់ពួកមន្រ្ដីក្នុងការជ្រើសរើសក្សត្រអោយឡើងសោយរាជ្យ
ហើយអន្ដរាគមន៍នេះមានប្រសិទ្ធិភាពខ្លាំងណាស់ដែរ។
យ៉ាងណាមិញព្រះស្រីរាជា ព្រះបរមរាជាទី៧ ចៅពញាអន និង
ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌ សុទ្ធតែបានឡើងសោយរាជ្យដោយសារតែអន្ដរាគមរបស់នាម៉ឺនសព្វមុខមន្រ្ដីនេះអែង។
ក្នុងករណីដែលបុគ្គលណាមួយ ទោះជាមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ក្ដី
ទោះជាប់ព្រះញាតិនឹងក្សត្រគ្រងរាជក្ដី
តែបើពុំមានសិទ្ធទទួលរាជសម្បត្ដិទេ
ហើយបែរជាប្រើកំលាំងអាវុធដើម្បីបានឡើងសោយរាជ្យនោះ
គេអោយឈ្មោះហៅថាស្ដេចជ្រែករាជ (ស្ដេចកន ព្រះរាមជើងព្រៃ)។
៣.១.នយោបាយក្នុងប្រទេស
គេសង្កេតឃើញមានវិបត្ដិក្នុងរាជវង្សជាញឹកញាប់
ជាហេតុបណ្ដាលអោយមានចម្បាំងគ្នាអែងក្នុងស្រុក។ ចម្បាំងរវាងស្រីរាជា
ស្រីសុរិយោទ័យ ធម្មរាជា អស់រយៈពេល ១០ឆ្នាំ (១៤៧៥ - ១៤៨៥) និងចម្បាំងស្រីសុគន្ធបទ
ស្ដេចកន ចន្ទរាជា(១៥០៩ ១៥១២ និង ១៥១៦ - ១៥២៥)។ យ៉ាងណាមិញ
ព្រះស្រីសុរិយោយទ័យ ច្បាំងនឹងព្រះស្រីរាជា
មកតែពីគិតប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួន ច្រើនជាងប្រយោជន៍រួម។
គឺសិទ្ធត្រូវបានសោយរាជ្យស្នងព្រះបិតា ព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ
រកកលសំលាប់ស្ដេចកន មកតែពីខ្លាចមន្រ្ដី្ដរូបនេះដន្ដើមរាជសម្បត្ដិ
ព្រះសត្ថាទី១ បានដាក់រាជថ្វាយទៅបុត្រដែលសុទ្ធតែមានវ័យក្មេងៗ
ព្រោះតែខ្លាចរាជសម្បត្ដិបានទៅព្រះអនុជ គឺព្រះស្រីសុរិយោពណ៌ ដែលមានសមត្ថភាព
និងមានប្រជាប្រិយភាពជាង។ លុះជំលោះកើតឡើងហើយ
អ្នកដឹកនាំជាតិមិននិយមការដោះស្រាយដោយសំរបសំរួលគ្នាទេ
បែរជាសុខចិត្ដទៅពឹងពាក់អោយបរទេសជិតខាងចូលមកផ្សះផ្សារវិវាទផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរទៅវិញ។
ដោយហេតុនេះហើយ ទើបព្រះធម្មរាជា
ទ្រង់បានទៅអន្ទងស្ដេចសៀមអោយលើកទ័ពចូលមកធ្វើកលចាប់ព្រះស្រីរាជា និង
ស្រីសុរិយោទ័យយកទៅស្រុកសៀមអស់ទៅ។
៣.២.នយោបាយក្រៅប្រទេស
នៅគ្រានោះខ្មែរមិនទាន់មានកង្វល់នៅព្រំដែនខាងកើតនៅឡើយទេ
ព្រោះប្រទេស ចំប៉ាកំពុងតែជាប់ធ្វើចម្បាំងជាមួយយួនពួកង្វៀង
ដែលបានលេបទឹកដីរបស់រាជាណាចក្រនេះបន្ដិចម្ដងៗ។
ប៉ុន្ដែព្រំដែនខាងលិច ព្រះរាជាខ្មែរបានព្យាយាម
វាយរំដោះយកទឹកដីដែលត្រូវបាត់បង់ទៅតាំងពី ស.វ.ទី ១៣ រៀងមក។
គឺក្នុងគោលបំណងនេះហើយដែលព្រះស្រីរាជា ព្រះចន្ទរាជា ព្រះបរមរាជាទី៤
ព្រះសត្ថាទី១ បានលើកទ័ពទៅវាយលុក រហូតដល់រាជធានីស្រីអយុធ្យា
ហើយរំដោះយកបានទឹកដីមកវិញច្រើនមែន។
អែហេតុដែលនាំអោយខ្មែរមានជោគជ័យបែបនេះ
គឺបណ្ដាលមកពីភូមាបានលើកទ័ពចូលវាយសៀមជាញឹកញយ វាយយកបានរាជធានីស្រីអយុធ្យា
២លើក (គ.ស. ១៥៦៤ និង ១៥៦៩) និង ដាក់ប្រទេសសៀមជាចំនុះអស់រយៈពេល
១៥ឆ្នាំទៀតផង
ហើយស្ដេចខ្មែរចេះឆ្លៀតយកអោកាសដែលសត្រូវកំពុងតែទន់ខ្សោយនោះ
លើកទ័ពចូលវាយបន្ថែមទៀតផង ហើយអាចរំដោះយកបានទឹកដីដែលត្រូវបាត់បង់មកវិញ។
ត្រង់ចំនុចនេះអែកសារអឺរ៉ុប
និយាយថាខ្មែរបានធ្វើសម្ព័ន្ធមិត្ដជាមួយភូមាដើម្បីវាយសៀម
ប៉ុន្ដែអែកសារខ្មែរមិនបាននិយាយរឿងនេះទេ។
ប្រភពអឺរ៉ុបដដែលបានបន្ថែមទៀតថា ក្រោយមកខ្មែរបានងាកទៅចងសម្ព័ន្ធ
មេត្រីជាមួយសត្រូវខ្លួន (សន្ធិសញ្ញាខ្មែរ - សៀម គ.ស ១៥៧៤ ព្រះសត្ថាទី១
បញ្ជាអោយស្រីសុរិយោពណ៌ លើកទ័ពទៅ ជួយសៀមវាយឈ្នះភូមា)។
ប៉ុន្ដែមិនបានផលល្អ
ព្រោះក្រោយពីបានរំដោះខ្លួនពីចំនុះភូមាមក
សៀមតែងបានលើកទ័ពចូលមកវាយខ្មែរញឹកញាប់ ថាព្រោះតែខ្មែរមិនរក្សាពាក្យសច្ចៈ។
ការពិតសៀមធ្វើនេះ
គឺនៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌពង្រីកទឹកដីរបស់ខ្លួនតែប៉ុណ្ណោះ។
ម៉្លោះហើយនៅចំពោះមុខគ្រោះថាក់
ដែលតែងតែគំរាមគំហែងមកលើប្រទេសជាតិនេះ
ព្រះរាជាខ្មែរចាប់ពីព្រះសត្ថាទី១ រៀងមកបានងាកទៅរកជំនួយពីពួកព័រទុយកល
ហើយក្រោយមកពីពួកអេស្ប៉ាញទៀត។
ព្រះអង្គទ្រង់បានយកចិត្ដនាក់ផ្សាយសាសនាអឺរ៉ុបយ៉ាងខ្លាំង
ដើម្បីអោយពួកនេះជួយធ្វើអន្ដរាគមន៍ សុំជំនួយទ័ពមកប្រឆាំងនឹងសៀម។
ព្រះអង្គទ្រង់បាន សន្យាថា នឹងបើកសិទ្ធអោយពួកនេះ ផ្សាយសាសនាគ្រិស្ដនៅគ្រប់ទិសទីក្នុងរាជាណាចក្ររបស់ព្រះអង្គ
ហើយបានជួយសង់វិហារ និង ផ្ដល់ទេយ្យទាន មានអង្ករជាដើម ដល់ពួកនេះ។
ពួកអេស្ប៉ាញ នៅម៉ានឹល មានបំណងចង់មកតាំងអាណាព្យាបាលភាពលើប្រទេសខ្មែរ
ហើយបានបញ្ចូនទ័ព និង អ្នកផ្សាយសាសនាមកប្រទេសខ្មែរជាច្រើនលើក
តែពុំបានសំរេចដូចប្រាថ្នា។ នៅទីបំផុត ព្រះស្រីសុរិយោពណ៌
ដែលទ័ពសៀមចាប់នាំយកទៅក្រុងអយុធ្យា បានត្រលប់ចូលមកប្រទេសខ្មែរវិញ
ដោយនាំយកអិទ្ធិពលរបស់សៀមមកផ្សាយទៀត។ គួរគប្បីបញ្ជាក់ថា ពួកសៀមដែលកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាដូចខ្មែរដែរនោះ
បានប្រឆាំងយ៉ាងខ្លាំង ចំពោះការប៉ុនប៉ងផ្សាយសាសនារបស់ជនជាតិអឺរ៉ុប
ជាពិសេសក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះនរេសូរ។
អំពីរដ្ឋបាល
I. ការបែងចែកអាណាចក្រ
នៅសម័យនោះ
ប្រទេសខ្មែរលែងជាមហាអំណាចមួយខាងទឹកដីទៀតហើយ : ទឹកដីជាន់ក្រៅគឺ
ស្រុកបច្ចន្ដជនបទ ដូចជាស្រុកសុខោទ័យ ស្រុកស្រីអយុធ្យា ស្រុកលពបុរី
ស្រុកគោត្របុរ(ភិម៉ាយ) ត្រូវបាត់បង់អស់ទៅហើយ អែប្រទេសសាមន្ដរាជដូច
ចំប៉ា អាណ្ណាម ជ្វា មន ក៏លែងមានទៀតដែរហើយ។
ព្រំដែនខាងជើងរបស់ខ្មែរធ្លាក់មកនៅត្រឹមទន្លេមូល
ឬនៅលើនេះបន្ដិចបន្ដួច និងប្រទេសលាវ។ ព្រំដែនខាងលិចទល់នឹង បច្ចឹមបុរី និង
រយ៉ង ខាងពាយ័ព្យទល់នឹងស្រុកនាងរងន គររាជ ខាងកើតទល់នឹងប្រទេសចំប៉ា
ខាងត្បូងទល់នឹងសមុទ្រចិន និងឈូងសមុទ្រសៀម។
បើតាមពង្សាវតារអាណាចក្រខ្មែរសម័យនោះមានប្រមាណជា
៧០ខេត្ដគឺ : លង្វែក, អំរិន្ទបូរ, ក្រគរ, ពោធិសាត់,បាត់ដំបង,
រិស្សីសាញ, តាមសីមា, មង្គលបុរី, រយ៉ង, សុរិន្ទ
សិង្គារ, កំពុងសៀម, ស្ទឹងត្រែង,
ជើងព្រៃ, គោកសេះ, អន្លង់រាជ,
ព្រំទេព, ព្រៃក្ដី, ស្ទោង,
ជីក្រែង, រលួស, សៀមរាប,
កំពង់ស្វាយ, ម្លូព្រៃ, ជាំក្សាន្ដ, ត្នោត, ទឹកជោរ,
សៀមបូក, សំបុកសំបូណ៌ ក្រចេះឆ្លូង, ត្បូង, បាសាន, ទទឹងថ្ងៃ,
ព្រៃវែង, ត្បូងឃ្មុំ, បាភ្នំ, រំដួល, ស្វាយទាប,
រោងដំរី, ព្រៃនគរ, លង់ហោរ,
ជើងបាដែង, សំរោងទង, បាទី, លើកដែក, ទ្រាំង,
បន្ទាយមាស, ថ្ពង, បាសាក់,
បារៀ (បារា) ពាម, កោះស្លាកែត, កំពត, កំពង់សោម, ទឹក
ខ្មៅពាមមេសរ, ព្រះត្រពាំង, ក្រមួនស,
ដូនណៃ៘
គួរកត់សំគាល់ថា
ក្នុងចំណោមខេត្ដទាំងប៉ុន្មាននេះ
ខេត្ដខ្លះនៅឋានៈជាខេត្ដរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃនេះដូចជា ពោធិសាត់
បាត់ដំបង, ស្ទឹងត្រែង, សៀមរាប,
ក្រចេះ, ព្រៃវែង, ៘
អែខេត្ដខ្លះទៀតធ្លាក់ឋានៈមកជាស្រុកវិញ ដូចជាមង្គលបុរី. ស្ទោង, ជីក្រែង, រលួស, ទឹកជោរ៘
អែខេត្ដខ្លះទៀតត្រូវបាត់ឈ្មោះរលាយចូលនឹងខេត្ដអែទៀតៗអស់ទៅ។
ខេត្ដនីមួយៗត្រូវបែងចែកជាស្រុក
ហើយស្រុកនីមួយៗត្រូវបែងចែកជាភូមិជាច្រើនទៅទៀត។
ប៉ុន្ដែខេត្ដជាច្រើនត្រូវបានប្រមូលផ្ដុំជាតំបន់ធំៗ
ដែលគេអោយឈ្មោះហៅថាដី។
II. រដ្ឋបាលកណ្ដាល
ដោយហេតុព្រះរាជាជាប្រភពនៃអំណាចទាំងឡាយ
ហើយពួកបរិវាររបស់ព្រះអង្គសុទ្ធតែជារាជវង្ស
និងមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ផងនោះ គេអាចយល់បានថា
គឺពួកបរិវារនេះហើយជាអ្នកញ៉ាំងម៉ាស៊ីនរដ្ឋបាលកណ្ដាលអោយប្រព្រឹត្ដទៅ។
ដូចយើងបានរៀបរាប់មកហើយក្នុងវគ្គនីមួយៗ ពីព្រះរាជបរិវារ
ឃើញថាបន្ទាប់ពីស្ដេចទ្រង់រាជមក មានឧភយោរាជ ឧបរាជ ឬ មហាឧបរាជ
ព្រះវររាជមាតា វររាជយយ្យកា ចៅហ្វាទលហៈ និងមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់
៤រូបដែលគេនិយមហៅថាចតុស្ដម្ភគឺ៖
1. - ឧកញ៉ាយមរាជ (រដ្ឋមន្រ្ដីក្រសួងយុត្ដិធម៌)
2. - ឧកញ៉ាក្រលាហោម (រដ្ឋមន្រ្ដីក្រសួងទ័ពជើងទឹក)
3. - ឧកញ៉ាវាំង (រដ្ឋមន្រ្ដីក្រសួងបរមរាជវាំង)
4. - ឧកញ៉ាចក្រី (រដ្ឋមន្រ្ដីខាងទ័ពជើងគោក)។
ដូច្នេះចៅហ្វាទលហៈ និងមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ទាំង
៤រូបនេះបៀបបាននឹង គណៈរដ្ឋមន្រ្ដីសព្វថ្ងៃ ហើយដែលពីដើមគេនិយមហៅថា
សេនាបតី។ មន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ទាំង៤រូបនេះគេហៅថា មន្រ្ដីសំរាប់អែក គឺជាមន្រ្ដីដែលត្រូវឡើងទៅព្រះមហាក្សត្រ
មន្រ្ដីទាំងនេះមានមុខងារញ៉ាំងរដ្ឋបាលកណ្ដាលអោយប្រព្រឹត្ដទៅផង
ហើយមានអំណាចត្រួតត្រាលើខេត្ដខ្លះទៀតផង។ ក្រៅពីព្រះឧបរាជ ឬ មហាឧបរាជ
និង មន្រ្ដីសំរាប់ចត្វា ត្រូវឡើងទៅព្រះវររាជមាតា ឬ ព្រះវររាជអយ្យកា។
មន្រ្ដីទាំង៤សំរាប់នេះ លើកលែងចៅហ្វាទលហៈចេញដែលមានឋានន្ដរសក្ដិថា
សម្ដេចចៅពញា សុទ្ធតែមានឋានន្ដរសក្ដិជា ឧកញ៉ា សក្ដិ១០ ហ៊ូពាន់(ហ៊ួពាន់
: ពាក្យសៀម មានន័យថាក្បាលពាន់ គឺទ័ព ១០០០នាក់
ដែលនៅក្រោមបង្គាប់របស់មន្រ្ដីណាម្នាក់)។
ក្រៅពីមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ទាំងប៉ុន្មានដូចរៀបរាប់រួចមកហើយនេះ
គេឃើញមានមន្រ្ដីជាន់កណ្ដាល
និងជាន់ទាបជាច្រើនទៀតដែលមានឋានន្ដរសក្ដិដូចតទៅ៖
- ព្រះ ........... សក្ដិ ៦ ហ៊ួពាន់
- ហ្លួង........... សក្ដិ៥
- ឃុនម៉ឺន..... សក្ដិ៤
- ឧកម៉ឺន ..... សក្ដិ៣
- ចៈម៉ឺន ....... សក្ដិ២
- ម៉ឺន ............ សក្ដិ១
ចំណែកខ្ញុំរាជការដែលមិនទាន់បានទទួលយសសក្ដិនៅឡើយទេ
នោះអោយហៅថា នាយ។
III. រដ្ឋបាលភូមិភាគ
ក្នុងផ្នែកទី១
ដែលទាក់ទងនឹងការបែងចែកអាណាចក្រ
យើងបានឃើញថាទឹកដីខ្មែរត្រូវចែកជាប្រមាណ ៧០ខេត្ដទាំងនេះ
ត្រូវប្រមូលផ្ដុំជាតំបន់ដែលគេហៅថាដី។ ក្នុងតំបន់នីមួយៗ
មានស្ដេចក្រាញ់មួយអង្គឈរត្រួតត្រា (ជួនកាលហៅថា ស្ដេចក្រាញ់ក៏បាន
ពាក្យនេះទំនងជាក្លាយមកពីពាក្យបុរាណ ម្រតាញ
ដែលមានប្រើក្នុងសិលាចារឹកខ្មែរ)។ ស្ដេចក្រាញ់មួយអង្គៗ
មាននាទីគ្រប់គ្រងតំបន់របស់ខ្លួនផង
ហើយមាននាទីគ្រប់គ្រងខេត្ដរបស់ខ្លួនផ្ទាល់ផង។
បើតាមអែកសាររាជពង្សាវតារខ្មែរ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះបាទធម្មរាជាទី១
មានការតែងតាំងស្ដេចក្រាញ់៥អង្គគឺ៖
- ពញាតេជោ
ចៅហ្វាយស្រុកខេត្ដកំពង់ស្វាយ១
- ពញាសួគ៌ាលោក ចៅហ្វាខេត្ដពោធិសាត់១
- ពញាស្រីធម្មាតេជោ
ចៅហ្វាស្រុកខេត្ដបាភ្នំ១
- ពញាពិសនុលោក ចៅហ្វាខេត្ដទ្រាំង១
- ពញាអរជូន ចៅហ្វាស្រុកត្បូងឃ្មុំ១។
ដូចបានពោលរួចខាងលើនេះ យើងឃើញថា
ក្នុងខេត្ដនីមួយៗ មានមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ម្នាក់ឈរត្រួតត្រា។
មន្រ្ដីនេះគេនិយមហៅថា ចៅហ្វាយស្រុក : ឧ. មន្រ្ដីឈរត្រួត ខេត្ដទ្រាំង
គេហៅថា ចៅហ្វាយស្រុកខេត្ដទ្រាំង តាមប្រភពរាជពង្សាវតារខ្មែរដដែល
គេដឹងថា ចៅហ្វាយស្រុក សុទ្ធតែមានសក្ដិ១០ ឬ ៩ ហ៊ួពាន់ពីបុរាណកាលមក
តាំងឡើងសុទ្ធតែជា សម្ដេចចៅពញា
ព្រោះចៅហ្វាយស្រុកទាំងនោះសុទ្ធតែជាព្រះញាតិនៃព្រះរាជា តែក្រោយមក
ចៅហ្វា យស្រុកទាំងនោះច្រើនតែពុំសូវគោរពកោតខ្លាចសេនាបតី
ទើបត្រូវំលាក់មកនៅត្រឹមតែចៅពញា។ គួរគប្បីជ្រាបដែរថា
ទីចៅពញានេះក៏ជាឋានន្ដរសក្ដិរបស់បុត្រស្ដេចទ្រង់រាជដែរ (ឧ.
ចៅពញាដាំខាត់រាជា ចៅពញាចន្ទរាជា ចៅពញាតន់ ចៅពញាអន ចៅពញាញោម៘
បើចៅហ្វាយស្រុកណាមានសក្ដិ៨ ឬ៧ហ៊ួពាន់ ត្រូវតាំងជាពញា។
ខេត្ដនីមួយៗត្រូវ បែងចែកជាច្រើនស្រុកដែលគ្រប់គ្រងដោយមេស្រុក។
ហើយមេស្រុកនីមួយៗ ទំនងជាត្រូវចែកជាឃុំ ជា ភូមិ ដែលមាន មេឃុំ និង
មេភូមិ ជាអ្នកគ្រប់គ្រង។
អំពីកងទ័ព
I. ការរៀបចំកងទ័ព
ក្នុងសម័យនោះ កងទ័ពខ្មែរត្រូវបែងចែកជា
កងទ័ពជើងគោក និង កងទ័ពជើងទឹក។ កងទ័ពជើងគោក ស្ថិតនៅក្រោមអំណាចដឹកនាំរបស់ឧកញ៉ាចក្រី
ហើយត្រូវបែងចែកជា ៤ពួក៖
· 
- ពួកទ័ពដំរី ១
- ពួកទ័ពសេះ ១
- ពួកទ័ពរថ ១
- ពួកទ័ពថ្មើរជើង ១
ទ័ពទាំង
៤ពួកនេះរួមគ្នាទៅ លោកអោយឈ្មោះហៅថា ចតុរង្គ
ហើយត្រូវបានរាជការចិញ្ចឹមទុកអោយមាននៅប្រចាំការជានិច្ច។
ទ័ពដំរី : ដំរីជាសត្វពាហនដ៏សំខាន់១។
ក្នុងសម័យបុរាណគេអាចប្រៀបសត្វដំរីទៅនឹងរថក្រោះសព្វថ្ងៃបាន
ក្នុងពេលធ្វើចម្បាំងគេប្រើសត្វដំរី ក្នុងការដឹកនាំ និង
ក្នុងការលុកចូលវាយទ័ពខាងសត្រូវ។ ដោយហេតុនេះហើយ
រាជការខ្មែរតាំងពីបុរាណរៀងមកដរាបដល់បច្ចុប្បន្ននេះបានតាំងភ្នាក់ងារ
១ក្រុមហៅថា ក្រុមដំរី
មានមុខងារជាអ្នកថែរក្សាដំរីព្រះរាជទ្រព្យទាំងអស់ និង ទាក់ដំរីព្រៃយកមកផ្សាំងបង្ហាត់អោយបានបទតាមដែលត្រូវការ
ទុកសំរាប់ប្រើក្នុងរាជការ។
ទ័ពសេះ និង ទ័ពរថ : ទ័ពទាំងពីរប្រភេទនេះ
ឡើងសេនាបតីជើងគោកជាមួយគ្នា។ សេះជាសត្វពាហន ១ដែលគេនិយមប្រើណាស់
ក្នុងការធ្វើសង្គ្រាម ព្រោះវាមានល្បឿនចាត់ការបានឆាប់ទាន់ពេលវេលា។
ទ័ពរថ ប្រើរថទឹមសេះក៏មាន ប្រើរទេះទឹមគោក៏មាន។
ទ័ពថ្មើរជើង : គឺសំដៅយកពួកសេនាទាហាន
ដែលមិនត្រូវជិះដំរីសេះ ឬរថ។ ទ័ពទាំង៤
ពួកខាងលើនេះសុទ្ធតែបានទទួលការបង្វិកបង្ហាត់ក្នុងក្បួនយុទ្ធវិធីតាមសម័យនិយមយ៉ាងជំនាញៗ។
អែកសារខ្មែរមួយបានសរសេរថា : «ការហាត់យុទ្ធវិធីក្នុងជាន់នោះ
ក៏គឺការហាត់គុនដាវ គុនល្បុក្កតោ គុនដំបង ហាត់កាប់ដោយដាវ ដោយផ្កាក់
ហាត់ចាក់ដោយលំពែង ហាត់បាញ់ដោយធ្នូ ហាត់ដាល់ ហាត់ចំបាប់ ហាត់ជិះដំរី
ដូចយ៉ាងបញ្ចុះមន្ដអាគម- យ័ន្ដនៅអាវ នៅកន្សែងសំរាប់ជួតក្បាល
សាក់តាមខ្លួន នឹងផឹកថ្នាំគង់ជាដើម និងសិក្សាក្នុងក្បួនកលយុទ្ធ
មានតំរាពិជ័យសង្គ្រាមជាដើមសឹងប្រកបដោយយុទ្ធវិធីផ្សេងៗជាច្រើន
បំរុងទុកសំរាប់ប្រើការក្នុងយាមមានសឹកសង្រ្គាម»។
ក្រៅពីទាហានដែលប្រចាំការទាំង៤
ពួកខាងលើនេះ នៅមានទាហានក្រៅតំណែងនេះ សំដៅយកយុវជន
ដែលនៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រទាំងមូល
ពួកនេះមិនបានកែនមកអោយនៅប្រចាំការទេ
ដោយអនុញ្ញាតអោយនៅធ្វើការរកស៊ីតាមទីលំនៅរៀងខ្លួន តែបានដាក់អោយជាភារៈរបស់អ្នករាជការដែលគ្រប់គ្រងនិគម
ស្រុកខេត្ដនោះ ចាត់ការបណ្ដុះបណ្ដាលវិជ្ជា ខាងទាហាន
និងអោយមាននិស្ស័យចិត្ដជាទាហានទូទៅក្នុងប្រទេសតាមរបៀបដូចមានពោលហើយខាងដើម...
ទាហានពួកនេះពិតមែនតែមិនបានកែនមកនៅប្រចាំការ តែព្រះរាជកំនត់ត្រាទុកថា
ត្រូវកែនមកធ្វើការសមយុទ្ធក្នុងក្រុងថ្វាយ ព្រះករុណាម្ចាស់ផែនដីទត
និង ធ្វើពិធីបង្កក់ប្រសិទ្ធិ
ពិធីផឹកទឹកពិភទ្ទសច្ចារាល់ៗឆ្នាំក្នុង១ឆ្នាំ២ដង។
II កងទ័ពជើងទឹក
ទ័ពប្រភេទនេះត្រូវស្ថិតនៅក្រោមការដឹកនាំរបស់
ឧកញ៉ាក្រលាហោម។ រៀងរាល់ឆ្នាំទ័ពនេះត្រូវប្រជុំធ្វើសមយុទ្ធ
ដូចទ័ពជើងគោកដែរ ឃើញមានស្នាមធ្វើរៀងមកដល់សម័យបច្ចុប្បន្ន
តែក្លាយទៅជាការប្រណាំងទូកសំរាប់មើលលេង ក្នុងអោកាសបុណ្យបណ្ដែតប្រទីបបូជាព្រះពុទ្ធបាទ
និងបុណ្យបូជាព្រះចន្ទទៅវិញ(២១)។
III ចំណែកទ័ព
តាមអែកសារខ្លះ
និងតាមការស្រាវជ្រាវរបស់អ្នកប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ
ជាពិសេសការស្រាវជ្រាវខាងប្រវត្ដិសាស្រ្ដខ្មែរ
(២៣)យើងអាចដឹងពីការបែងចែកទ័ពខ្មែរទោះជាខាងជើងគោកក្ដី
ខាងជើងទឹកក្ដី មានដូចតទៅ៖
- ពួក : នេះជាអែកភាពតូចបំផុតនៃកងទ័ព
មានមេពួកម្នាក់ ជាអ្នកគ្រប់គ្រង។
- ក្រុម : មាន មេ ឬ នាយក្រុម
ម្នាក់ជាអ្នកគ្រប់គ្រង។
- កងរយ : មានទាហានចំនួន ១០០នាក់
ប្រៀបបាននឹងអនុសេនាធំ១ ក្នុងពេលសព្វថ្ងៃមានមេបង្គាប់ម្នាក់ជាអ្នកគ្រប់គ្រង។
- កងពាន់ : មានទាហានចំនួន ១០០០នាក់
មានមេបង្គាប់ការម្នាក់ជាអ្នកគ្រប់គ្រង។
- កងទ័ពតូច ឬ កងពល : មានទាហានចំនួន១០
០០០ នាក់ មានមេបញ្ជាការកងពលម្នាក់ជាអ្នកគ្រប់គ្រង។
- កងទ័ព ឬ កងទ័ពធំ ឬ កងទ័ពហ្លួង :
មានទាហានចំនួនមួយសែននាក់ មានមេបញ្ជាការកងទ័ពម្នាក់ជាអ្នកគ្រប់គ្រង
ឬ ព្រះរាជាអង្គអែងតែម្ដងជាមេបញ្ជាការ។
IV ទ័ពបិសាច
ក្នុងករណីខ្លះ
ដោយទ័ពមនុស្សមានចំនួនមិនគ្រប់គ្រាន់
គេអាចពឹងពាក់ដល់ពួកទ័ពបិសាចអោយមកជួយយកអាសាបាន។ រឿងនេះមានលក្ខណអស្ចារ្យបន្ដិច
ប៉ុន្ដែរាជពង្សាវតារខ្មែរបានកត់ត្រាទុកមក
ហើយមានលំនាំជាព្រិត្ដិការណ៍ប្រវត្ដិសាស្រ្ដមួយយ៉ាងពិតប្រាកដ។
យ៉ាងណាមិញ នៅគ.ស ១៥១៦ ទ័ពខាងស្ដេចកន បានដេញតាមទ័ពព្រះចន្ទរាជា
ហើយទៅលោមព័ទ្ធបន្ទាយពោធិសាត់អស់រយពេល ១២ខែ តែវាយលុកចូលពុំបានសោះ។
គ្រានោះ តាពេជ បានធ្វើពលិកម្មបូជាជីវិត
ទៅកែនទ័ពបិសាចដោយលោតចូលទៅក្នុងរណ្ដៅមួយដែលមានសុទ្ធតែអាវុធស្រួចៗ។
គ្រឿងសាស្រ្ដាវុធ
និងយុទ្ធូបករណ៍ គេសង្កេតឃើញថា មានគ្រឿងសស្រ្ដាវុធខ្លះជារបស់ស្ដេចទ្រង់រាជ
ឬ របស់ស្ដេចក្រាញ់និង សស្រ្ដាវុធខ្លះទៀតអាចប្រើជាទូទៅក្នុងកងទ័ព :
- ព្រះខាន់រាជ ឬ ព្រះខាន់ជ័យ និង
លំពែងជ័យ (សូមមើលសេចក្ដីអិធិប្បាយត្រង់វគ្គនិយាយពីគ្រឿងសំរាប់រាជ)
- ព្រះខាន់រង ឬ ព្រះខាន់ជ័យស្រី
មានរូបតូចជាងព្រះខាន់រាជ។
- ព្រះខាន់ស្ដេចត្រាញ់
ដែលព្រះរាជាទ្រង់ប្រទានអោយស្ដេចត្រាញ់គ្រាដែលចេញទៅឈរត្រួតត្រាស្រុក(បុរាណហៅថា
ឆីស្រុក)។
- ធ្នូ ជាអាវុធមួយសំរាប់ព្រះរាជាផង
សំរាប់ប្រើទូទៅផង។
- ស្នា
- ទួន : មានលក្ខណប្រហែលគ្នានឹងលំពែង
ប្លែកតែនៅគល់ដងមានភូ។
- ដាវវែង ដាវខ្លី
- ផ្គាក់ ច្បូក
- លំពែងខ្លី លំពែងវែង។
- ដំបង
- ខែល
- ក្រឹស
- កាំភ្លើងតូច កាំភ្លើងធំ
ជាអាវុធដែលច្រើនតែទិញពីពួកអឺរ៉ុបនៅស្រុកជ្វា ម៉ាលាយយូ។
ក្នុងដំណាក់ការចុងក្រោយនៃចម្បាំងរវាងព្រះចន្ទរាជា និង ស្ដេចកន
គេឃើញទាំងសងខាងបានចាត់អោយទិញអាវុធធុននេះរាប់ពាន់ដើមយកមកប្រើ។
ចំណែកយុទ្ធូបករណ៍
គេឃើញមាន៖
- អាវក្រោះ : គឺអាវស្រាបដែក
មានតែស្ដេចសឹក នឹងពួកមេទ័ព មេកងប្រើសំរាប់ការពារព្រួញ និងដាវលំពែង។
- អាវយ័ន្ដ :
គឺអាវដៃខ្លីហើយមានគូរជាយ័ន្ដ បញ្ចុះសាច់មន្ដអាគម។
- យ័ន្ដតេជ ឬ កន្សែងយ័ន្ដ :
គឺជាសំពត់បួនជ្រុង ហើយមានបញ្ចុះមន្ដអាគម។
- ទង់ជាតិ : ទង់សំរាប់ជាតិខ្មែរ
- ទង់មហារាជ :
ទង់សំរាប់ស្ដេចទ្រង់រាជ
- ទង់ជ័យ : ទង់ប្រចាំកងទ័ព។
- ស្គរជ័យ : ស្គរដែលប្រើក្នុងចម្បាំង
វាយសំរាប់ប្រជុំពល និងសំរាប់ប្រកាសអោយរេហ៍ពលដឹងថាមានជ័យជំនះហើយ។
- គងជ័យ : សំរាប់ប្រើក្នុងក្បួនទ័ព
- ភ្លេងស្គរជ្វា ឬ ខ្លងខែក។
ក្នុងមួយវង់មានចំនួនស្គរ២
ស្រលៃ១។
ភ្លេងនេះគេលេងក្នុងពេលលើកទ័ពចេញទៅច្បាំងដើម្បីជាគ្រឿងសំរើបចិត្ដទាហានសេចក្ដីដកស្រង់ខាងក្រោមនេះ
អាចបង្ហាញពីទិដ្ឋភាពក្នុងការរៀបចំក្បួនទ័ពចេញដំណើរ ការប្រើយានជំនិះ
និងយុទ្ធូបករណ៍ផ្សេងៗ(២៤)។
ខណនោះស្ដេច (ព្រះធម្មរាជាទី១)
ទ្រង់គ្រឿងរាជរនរង្គយុទ្ធ ស្រេចហើយស្ដេចឡើងគង់ព្រះទីនាំងហត្ថី
ចងគ្រឿងគជា ហរណៈ បាំងនូវព្រះបរមស្វេតច្ឆត្រឆើតឆាយ
ដោយនូវអភិរមសែនត្វាន ទង់ជ័យប្រពៃរន្ទាលច្រាលឆ្អៅគ្រប់កងគជសារ
អស្សាពាជីយោធីព្រៀងព្រម មកស្ថិតចាំស្ដេចនៅព្រះលានជ័យ។
លុះបានពិជ័យរិកល្អហើយ ហោរាក៏គោះគងទូងស្គរ
អ្នកមុខអ្នកការក៏ប្រគំរងំដោយនូវតន្រ្ដី
ភ្លែភ្លៀវលេងស្គរជ័យល្វាលល្វៃព្យូហៈ ទ័ពចេញចាកព្រះមហានគរទៅឧត្ដរទិស។
អំពីចម្បាំង
I ប្រភេទចម្បាំង
ក្នុងសម័យកាលដែលលើកយកមកសិក្សានេះ គេសង្កេតឃើញមានចម្បាំង
៣ប្រភេទដូចតទៅនេះ៖
ចម្បាំងគ្នាក្នុងស្រុក : ចម្បាំងប្រភេទនេះសុទ្ធតែបណ្ដាលមកពីវិបត្ដិក្នុងរាជវង្ស។ ចម្បាំងរវាងព្រះស្រីរាជា
ស្រីសុរិយោទ័យ ស្រីធម្មរាជា១៤៧៥ - ១៤៨៥ និង ចម្បាំងរវាងស្រីសុគន្ធបទ
ស្ដេចកន ចន្ទរាជា ១៥០៩ - ១៥១២ រួច ១៥១៦ -១៥២៥ សុទ្ធតែជាចម្បាំងគ្នាអែងក្នុងស្រុកក្នុងស្រុកទាំងអស់។
ចម្បាំងរំដោះទឹកដី : ចាប់ពីសតវត្សទី១៣ រៀងមក
ខ្មែរយើងត្រូវបាត់បង់ទឹកដីចាប់ពីវាលទំនាបនៃទន្លេមេនាម
រហូតមកដល់ព្រំប្រទល់ខេត្ដបាត់ដំបង សៀមរាប។
ចាប់តាំងពីរជ្ជកាលព្រះស្រីរាជ រាល់រជ្ជកាល ព្រះសត្ថាទី១ ខ្មែរយើងតែងបានលើកទ័ពទៅវាយរំដោះយកអាណាខេត្ដដែលត្រូវបាត់បង់ទៅក្នុងកណ្ដាប់ដៃសៀមនោះមកវិញ។
ចម្បាំងការពារជាតិ : ក្នុងករណីខ្លះជនជាតិជិតខាងមានសៀម លាវ
បានលើកទ័ពចូលមកវាយខ្មែរក្នុងបំណងពង្រីកទឹកដីរបស់គេ
ដោយយកលេសផ្សេងៗ។ ដោយព្រះចន្ទរាជាទ្រង់ប្រកែកមិនព្រមថ្វាយដំរីស
ព្រះចៅសៀមបានលើកទ័ពចូលវាយខ្មែរពីរលើក លើកទី១ នៅសៀមរាប លើកទី២
នៅពោធិសាត់។ ក្រោយមកក្នុងរជ្ជកាលព្រះបរមរាជាទី៤
ដោយប្រជល់ដំរីចាញ់ស្ដេចខ្មែរ ស្ដេចលាវបានលើកទ័ពចូលវាយខ្មែរពីរលើក។
ប៉ុន្ដែទាំងទ័ពសៀម ទាំងទ័ពលាវ
សុទ្ធតែត្រូវទទួលបរាជ័យថយទៅវិញទាំងអស់។
II យុទ្ធសាស្រ្ដ
និងកលយុទ្ធ
ជាទូទៅ គេសង្កេតឃើញថា
ទោះនៅក្នុងច្បាំងប្រភេទណាក៏ដោយ សុទ្ធតែមានគោលដៅចម្បាំងតែមួយ
គឺវាយដណ្ដើមយកទឹកដី និងប្រជារាស្រ្ដ
ហើយប្រសិនបើវាយយកមិនបានទឹកដីទេ
ក៏គេខិតខំកៀរយកអោយបានមនុស្សមកខាងគេដែរ។ ដោយហេតុនោះហើយ
ទើបយើងឃើញថា
នៅក្នុងវង្វង់ព្រំដែនទឹកដីខ្មែរសព្វថ្ងៃនៅមានជនជាតិបរទេសខ្លះដែលរស់រានរហូតដូចជាជនជាតិភូមា
នៅប៉ៃលិនខេត្ដបាត់ដំបង ជនជាតិលាវ នៅបារាយណ៍នៅបាភ្នំជាដើម។
នៅក្នុងការធ្វើចម្បាំងទាំងបីប្រភេទដូចបានពោលរួចមកហើយនោះ
ឃើញថាគេច្រើនតែច្បាំងដោយទល់មុខគ្នា គឺថា
គូបដិបក្ខទាំងសងខាងលើកទ័ពធំទៅទល់គ្នាលើសមរភូមិតែម្ដង (Guerre de
front) ។ ចំណែកឯរបៀបរាយទ័ពលើកទៅប្រយុទ្ធនឹងខ្មាំងសត្រូវ
គេឃើញមានរបៀបសំខាន់តែមួយដែលគេច្រើនប្រើមានដូចតទៅ៖
- ទ័ពមុខ Le corps d' avant
garde
- ទ័ពស្ដាំ Le Corps de
droite
- ទ័ពឆ្វេង Le Corps de
gauche
- ទ័ពហ្លួង ឬ ទ័ពធំនៅកណ្ដាលគេ (Le
corps principal)
- ទ័ពក្រោយ (Le corps d' arrière garde)
គួរគប្បីបញ្ជាក់ថា
ក្នុងករណីខ្លះ ទ័ពមុខ និង ទ័ពក្រោយ ពុំឃើញមានផងទេ
ប៉ុន្ដែមានទ័ពដែលមានមុខងារពិសេសខ្លះគឺទ័ពក្រវែល ទ័ពស្ទាក់ ទ័ពជន្ល
ទ័ពបង្កប់។
- ទ័ពក្រវែល
គឺពួកទាហានដែលគេអោយដើរល្បាត ដើម្បីឃ្លាំមើលចលនា
និងសកម្មភាពរបស់ទ័ពសត្រូវ។
- ទ័ពស្ទាក់
គឺពួកទាហានដែលមានបេសកកម្មរារាំងកុំអោយទ័ពសត្រូវទាក់ទងគ្នាបាន ឬ
កុំអោយទ័ពសត្រូវផ្នែកណាមួយទៅជួយផ្នែកណាមួយទៀតបាន។
- ទ័ពជន្ល
គឺពួកទាហានដែលគេអោយទៅមុន សំរាប់ទាក់ទាញទ័ពសត្រូវដេញតាម។
- ទ័ពបង្កប់
គឺពួកទាហានដែលគេបង្កប់ក្នុងព្រៃមិនអោយសត្រូវដឹង
មានបេសកកម្មងើបវាយផ្ទប់សត្រូវគ្រប់ទិស
កាលណាពួកនេះធ្លាក់ក្នុងអន្ទាក់របស់គេ។
ចំពោះទាហានក្នុងប្រភេទទ័ពទាំងប៉ុន្មាន
ដូចបានរៀបរាប់មកហើយនោះ ឃើញថា
មានចំនួនមិនស្មើគ្នាក្នុងកងទ័ពម្ខាងៗ។
ចំនួននេះតែងតែផ្លាស់ប្ដូរទៅតាមកាលៈទេសៈ
គឺថាទៅតាមលទ្ធភាពដែលគូបដិបក្ខអាចកែនបានតិច ឬច្រើន។
ជាទូទៅគេសង្កេតឃើញ ទ័ពមុខ ឬទ័ពស្រួច តែងមានចំនួនច្រើនជាងទ័ពស្ដាំ
និង ឆ្វេង ដែលមានស្មើគ្នា។ អែទ័ពក្រោយ
មានចំនួនប្រហាក់ប្រហែលនឹងទ័ពស្ដាំឆ្វេងដែរ។ មានតែទ័ពហ្លួង ឬ
ទ័ពធំទេដែលមានចំនួនទាហានច្រើនជាងគេ។ ឯទ័ពក្រវែល ទ័ពជន្ល ទ័ពបង្កប់
មានចំនួនទាហានប្រហែលៗគ្នា ហើយតិចជាងគេផង។
ខាងក្រោមនេះជាឧទាហរណ៍មួយពីចំណាត់ទ័ពសំរាប់ចូលច្បាំង ៖
- ទ័ពមុខ : ២០ ០០០នាក់
- ទ័ពស្ដាំង : ១០ ០០០នាក់
- ទ័ពឆ្វេង : ១០ ០០០នាក់
- ទ័ពហ្លួង : ៤០ ០០០នាក់
- ទ័ពបង្កប់ : ៥០០០នាក់
ក្នុងផ្នែកកលយុទ្ធ
ជូនកាលគេធ្វើកលជាចាញ់ ហើយបើសត្រូវដេញតាមទៅនោះច្បាស់
ជាត្រូវពួកទ័ពបង្កប់ និង ទ័ពស្ទាក់ងើបឡើងវាយផ្ទប់យកឈ្នះជាមិនខាន។
ក្នុងករណីដែលទ័ពម្ខាងៗប្រយុទ្ធហើយទន់ដៃជាងទ័ពម្ខាងទៀតនោះ
គេច្រើនថយចូលការពារខ្លួនក្នុងបន្ទាយ ដូចកាលទ័ពព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ
ថយចូលក្នុងបន្ទាយស្ទឹងសែន ទ័ពព្រះចន្ទរាជា ថយចូលក្នុងបន្ទាយពោធិសាត់
ទ័ពស្ដេចកន ថយចូលក្នុងបន្ទាយស្រលប់ពិជ័យ ទ័ពព្រះស្រីសុរិយោពណ៌
ថយចូលក្នុងបន្ទាយលង្វែក។ អែទ័ពម្ខាងទៀតក៏មកធ្វើការឡោមព័ទ្ធអស់ពេលជាច្រើនខែ។
បន្ទាយនីមួយៗ សុទ្ធតែមានសើន មានប៉មសំរាប់ការពារមាំណាស់
អែទ័ពនៅខាងក្នុង សុទ្ធតែបានប្រមូលស្បៀងទុកបំរុង
សំរាប់រស់នៅអោយបានយូរពេល។ ម្លោះហើយទ័ពម្ខាងទៀតដែលធ្វើការឡោមព័
ទ្ធនោះមិនងាយចូលវាយលុកយកបន្ទាយបានដោយងាយៗទេ។ ស្ដេចកន
អោយទាហានធ្វើកលជាក្បត់រត់ចូលខាងព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ
ហើយរកអោកាសល្អចូលលុកធ្វើគតព្រះអង្គបាន។ ពេលនោះស្ដេចកន
ក៏វាយលុកចូលយកបានបន្ទាយទៅ។ កាលទ័ពសៀមលើកទ័ពចូលព័ទ្ធបន្ទាយលង្វែកលើកទី១
វាមិនអាចវាយយកបន្ទាយនោះទេ ព្រោះមានរបងរិស្សី ព័ទ្ធពីក្រៅក្រាស់ពេក។
ដោយហេតុនោះសៀមបានធ្វើកលបាញ់ប្រាក់ដួងចូលក្នុងរបងរិស្សីមុននឹងដកថយទៅវិញ
ហើយបញ្ជូនចារបុរសអោយមកស៊ើបយកការណ៍អោយដឹងថា តើខ្មែរខ្លោំងពូកែដោយសារអ្វី។ក្រោយមក
ដោ យសារខ្មែរយើងនាំគ្នាឆ្ការព្រៃរិស្សី
ដើម្បីយកប្រាក់នោះរហូតធ្លុះធ្លាយអស់
ទើបទ័ពសៀមអាចវាយលុកចូលយកបន្ទាយបាន។ កាលដែលទ័ពព្រះចន្ទរាជា
ទៅព័ទ្ធស្ដេចកននៅក្នុងបន្ទាយស្រលប់ពិជ័យ ហើយយកមិនបាននោះ ព្រះអង្គទ្រង់ចាត់អោយប្រកាសថា
ព្រះអង្គនឹងវាយបន្ទាយអោយទាល់តែបាន ហើយនៅពេលយកបានបន្ទាយនោះ
ជនណាដែលនៅក្នុងបន្ទាយ នឹងត្រូវដាក់អោយទៅជាអ្នកងារ។
ម្យ៉ាងទៀតខាងព្រះចន្ទរាជា បានឃោសនាថា
ព្រះចៅសៀមបានបញ្ជូនកងទ័ពមួយមកអោយព្រះចន្ទរាជាទៀត។
ពាក្យនេះធ្វើអោយមនុស្សនៅក្នុងបន្ទាយ មានការភិតភ័យយ៉ាងខ្លាំង។
នៅពេលយប់ព្រះចន្ទរាជា ទ្រង់បានចាត់អោយដុតស្មៅស្ងួតនៅជុំវិញបន្ទាយ។
មនុស្សនៅក្នុងបន្ទាយឃើញដូច្នេះរិតតែភិតភ័យខ្លាំងថែមទៀត
ដោយនឹកស្មានថា ភ្លើងទាំងនោះជាកន្លែងជំរុំរបស់កងទ័ពសៀមមែន។
ម្លោះហើយទ័ពស្ដេចកន ក៏នាំគ្នាពពាក់ពពូនរត់ចេញពីបន្ទាយ
ដោយខ្លាចគេសំលាប់ផង និង ខ្លាចគេដាក់អោយទៅជាអ្នកងារផង។
គឺដោយហេតុនោះហើយ ទើបព្រះចន្ទរាជា អាចយកបន្ទាយស្រលប់ពិជ័យ
និងចាប់ស្ដេចកនបាន។
III សកម្មភាពចិត្ដសាស្រ្ដក្នុងពេលធ្វើចម្បាំង
ក្នុងពេលធ្វើចម្បាំង មេម្ខាងៗ
តែងតែផ្ដល់រង្វាន់ដល់សេនាទាហាន ដែលមានថ្វីដៃ
ដើម្បីជាការលើកទឹកចិត្ដ នៅពេលផ្អាកសង្រ្គាមម្ដងៗ
តែងតែមានការប្រលងថ្វីដៃ ហើយបើឈ្មោះណាបានជាសេនាទាហានហើយ
យសសក្ដិទ្រព្យសម្បត្ដិ ជារង្វន់មិនគ្រាន់តែបានត្រឹមឈ្មោះនោះទេ
តែបានដល់គ្រួសារខ្លួនទៀត។ នៅរដូវវស្សា
គេច្រើនតែព្រមព្រៀងគ្នារំសាយកងទ័ព
បើកអោយទាហានត្រលប់ទៅជួបជុំប្រពន្ធកូនផង
និងអោយមានអោកាសធ្វើស្រែចំការយកស្បៀងចិញ្ចើមគ្រួសារ
និងចិញ្ចឹមកងទ័ពតទៅទៀត។
ដើម្បីអោយអ្នកស្រុក
និងកងទ័ពគូសត្រូវចូលខាងខ្លួន គេតែងតែឃោសនាបង្ហាញនូវលក្ខណៈ
ត្រឹមត្រូវពេញច្បាប់ខាងគេ ហើយបង្ហាញពីលក្ខណៈ
មិនគាប់ប្រសើររបស់គូបដិបក្ខ ដូចខាងព្រះចន្ទរាជា តែងតែឃោសនាប្រាប់រាស្រ្ដថា
ព្រះអង្គជាពូជពង្សក្សត្រ ចំណែកកងស្ដេចកន
ជាពលព្រះមនុស្សក្នុងវណ្ណៈថោកទាបជាដើម។
នៅពេលលើកទ័ពទៅវាយត្រង់តំបន់ណាដែលម្ខាងទៀតធ្លាប់កាន់កាប់ គេតែងបញ្ជូនអ្នកមានវោហារថ្វីមាត់
អោយទៅនិយាយបញ្ចុះបញ្ចូលចៅហ្វាយស្រុក និង
ប្រជារាស្រ្ដអោយចូលខាងខ្លួនគេជាមុនសិន។
ក្នុងការធ្វើចម្បាំង
គេតែងចេញបញ្ជាហាមប្រាមមិនអោយទាហានទៅរំលោភជិះជាន់ប្លន់យកទ្រព្យសម្បត្ដិពីប្រជារាស្រ្ដឡើយ។
បើមានជនណាល្មើសច្បាប់ធ្វើអោយរាស្រ្ដក្ដៅក្រហាយ នោះនឹងត្រូវទទួលទណ្ឌកម្មរហូតដល់ត្រូវប្រហារជីវិត
ម្យ៉ាងទៀត
ខាងស្ដេចបានបញ្ជាអោយយករាជប្រកាសទៅបិទនៅតំបន់សត្រូវកាន់កាប់ថា
បើជនណាមានចិត្ដស្មោះត្រង់ ព្រមចុះចូលបម្រើព្រះអង្គពីអីលូវទៅ
ព្រះអង្គនឹងលើកទោសអោយ តែបើផ្ទុយទៅវិញកាលណាស្រុករាបទាបហើយ
ព្រះអង្គនឹងទុកជាក្បត់ហើយត្រូវទទួលទោសជាទំងន់
មានការដាក់អោយទៅជាអ្នកងារជាដើម។
អំពីជីវភាពសង្គម
I ថ្នាក់សង្គម
ទោះបីខ្មែរបានទទួលអិទ្ធិពលពីអិណ្ឌាក្នុងការបែងចែកមនុស្សក្នុងសង្គមជាវណ្ណៈក៏ដោយ
ក៏សង្គមខ្មែរពុំមានលក្ខណៈដូចសង្គមអិណ្ឌាបេះបិទទេ។
យ៉ាងណាមិញក្នុងសង្គមអិណ្ឌាគេបានបែងចែកមនុស្សជា ៤វណ្ណៈគឺ៖
- វណ្ណៈទី១ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក ព្រាហ្មណៈ
- វណ្ណៈទី២ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក ក្សត្រិយៈ
- វណ្ណៈទី៣ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក វៃស្យៈ
- វណ្ណៈទី៤ ជាវណ្ណៈរបស់ពួក សូទ្រៈ
ចំណែកអែក្នុងសង្គមខ្មែរសម័យនោះ
ពុំមានចែកជាវណ្ណៈទេ តែចែកជាថ្នាក់ទៅវិញ
ហើយមានទាំងអស់៥ថ្នាក់ដូចតទៅ ៖
រាជវង្សានុវង្ស : ផ្ទុយពីសង្គមអិន្ឌា
ក្នុងសង្គមខ្មែរគឺពួក ក្សត្រិយៈ
អ្នកគ្រប់គ្រងប្រទេសជាថ្នាក់សង្គមដែលខ្លួនខ្ពស់ជាងគេ។ តំនែងធំៗទាំងប៉ន្មាន ច្រើនតែបានពួកក្សត្រិយៈ
ជាអ្នកកាន់កាប់។
ពួកមន្រ្ដី : ពួកនេះមានអែកសិទ្ធិច្រើន
ដូចជាមិនបាច់បង់ពន្ធ និង មិនបាច់បំពេញកិច្ចការធារណៈជាដើម។ ពួកមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ និង
ពួកចៅហ្វាយស្រុកសុទ្ធតែបានព្រះរាជាតែងតាំងឡើង
ហើយត្រូវធ្វើសច្ចាប្រនិធានថាស្មោះត្រង់បម្រើព្រះអង្គជានិច្ច។
II បព្វជិត
បាគូ : ទោះបីខ្មែរលែងកាន់សាសនាព្រាហ្មណ៍ទៀតហើយក៏ដោយ
ក៏ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរពុំបានបោះបង់ចោលទាំងស្រុងនូវប្រពៃណី
ខាងសាសនាព្រាហ្មណ៍ផងទេ។ ដោយហេតុនោះហើយ
ទើបគេឃើញនៅក្នុងព្រះបរមរាជវាំងនូវវត្ដមានរបស់ពួកបាគូ
ដែលជាកូនចៅរបស់ពួកព្រាហ្មណ៍បុរោហិតកាលពីសម័យមុនៗ
មានសម័យអង្គរជាដើម។ មានអែកសារខ្លះថា ពួកបាគូ
អាចឡើងសោយរាជបានក្នុងករណីណាដែលត្រូវមហាក្សត្រសោយទីវង្គតទៅហើយគ្មានបុត្រ
ឬ ញាតិណាអាចឡើងសោយរាជស្នង ប៉ុន្ដែក្នុងភាពពិតជាក់ស្ដែង គេពុំដែលប្រទះករណីបែបនេះសោះឡើយ។
ពួកបាគូ មានឯកសិទ្ធជាអ្នកថែរក្សាគ្រឿងសំរាប់រាជ មានព្រះខាន់រាជ
ព្រះលំពែងជ័យ និង គ្រឿងបញ្ចក្សត្រ និងជាអ្នកប្រារព្ធធ្វើរាជពិធីផ្សេងៗ
ក្នុងព្រះបរមរាជវាំង។ ម្យ៉ាងទៀតពួកបាគូនៅមានអែកសិទ្ធមិនបាច់បង់ពន្ធ
មិនបាច់បំពេញកិច្ចការសារធារណ និង មិនបាច់កែនធ្វើទាហានទៀតផង។
ព្រះសង្ឃ : ជាថ្នាក់សង្គមមួយពិសេស
ព្រោះចៅក្រមដែលជាគ្រហស្ដ ពុំអាចកាត់សេចក្ដីចំពោះទោសកំខុស របស់ព្រះសង្ឃបានឡើយ។
មានតែព្រះសង្ឃនាយក ទើបអាចត្រួតពិនិត្យវិន័យ និង ដាក់ទណ្ឌកម្មលើរូបព្រះ សង្ឃបាន។
ក្នុងករណីមានទោស ឬ ទោសឧក្រិដ្ឋ ព្រះសង្ឃនាយក អាចផ្សឹក ព្រះសង្ឃដែលមានទោសបាន
ហើយបញ្ជូនខ្លួនទៅអោយតុលាការពិសេសកាត់ទោស។ ព្រះសង្ឃមានសិទ្ធដូចពួកបាគូដែរ។
អ្នកជា (ពូជព្រៃងារ) : គេអាចប្រៀបធៀបពួកនេះទៅនឹងពួកវៃស្យៈ
នៅក្នុងសង្គមអិណ្ឌា។ ពួកនេះគេសំដៅយកប្រជារាស្រ្ដទូទៅ
ដែលប្រកបរបរស្រែចំការ លក់ដូរ នេសាទជាដើម។
ខ្ញុំបម្រើ : គេអាចប្រៀបពួកនេះទៅនឹងពួកសូទ្រៈ
នៅក្នុងសង្គមអិណ្ឌា មានខ្ញុំ បីប្រភេទ៖
ខ្ញុំស្ដេច : ជនដែលធ្លាក់ខ្លួនទៅជាខ្ញុំស្ដេច
គឺពួកឈ្លើយសង្គ្រាម ជនប្រព្រិត្ដបទឧក្រិដ្ឋ
ជនធានាអ្នកទោសឧក្រិដ្ឋរត់រួច សំលាប់គេ ធ្វើប្រាក់បន្លំ ដុតផ្ទះ
ស្រ្ដីដែលមានសហាយត្រូវប្ដីសំលាប់ និងកូនពួកខ្ញុំរបស់ស្ដេច។
ខ្ញុំប្រភេទនេះគេនៅហៅថា អ្នកងារ
ដែលមានការបញ្ជាក់ពីអែកសារអក្សរសិល្ប៍។ យ៉ាងណាមិញរឿងទុំទាវ បានប្រាប់យើងថា
អ្នកស្រុកត្បូងឃ្មុំដែលបណ្ដោយអោយអរជូនសំលាប់ម៉ឺនអែកទុំ
ដែលមានព្រះរាជសារជាប់នៅនឹងខ្លួននោះ
សុទ្ធតែត្រូវដាក់អោយទៅជាអ្នកងារទាំងអស់។ ម្យ៉ាងទៀត
នៅពេលដែលព្រះចន្ទរាជា មានជ័យជំនះលើស្ដេចកន បក្សពួករបស់ស្ដេចកន
សុទ្ធតែត្រូវដាក់ជា អ្នកងារទាំងអស់ដែរ។ គួរគប្បីជ្រាបថា
ពួកខ្ញុំប្រភេទនេះច្រើនតែត្រូវបង្ខំអោយធ្វើការជាទំងន់លើដីព្រះរាជទ្រព្យ។
ក្នុងករណីខ្លះពួកនេះអាចរំដោះខ្លួនបាន ដោយសេចក្ដីអនុគ្រោះរបស់ស្ដេច
ដោយលោះខ្លួនដោយប្រាក់ ដោយការជំនួស ដោយការសាងផ្នួស។
ខ្ញុំវត្ដ : ខ្ញុំប្រភេទនេះមានឈ្មោះម្យ៉ាងទៀតហៅថា
ពលព្រះ ឬ ពលព្រះរតនត្រៃ។ រាជពង្សាវតារខ្មែរ បាននិយាយថា
ពួកខ្ញុំប្រភេទនេះ មានកំណើតកើតមកតាំងពីរជ្ជកាល
ព្រះបាទធម្មរាជាទី១ម្ល៉េះ។
ស្ដេចព្រះបាទធម្មរាជា គង់ក្នុងភេទជាភិក្ខុភាវៈ ៣ថ្ងៃ ហើយទ្រង់លាចាកសិក្ខាបទ ទ្រង់បរិច្ចាគព្រះរាជទ្រព្យធ្វើឆ្នោតព្រះរាជទានបណ្ដារាស្រ្ដជាអនេកអនន្ដពន់ពេក។ ទ្រង់ព្រះរាជសទ្ធាវេរភូមិ២១ ស្រែ២១ ខ្ញុំប្រុស២១នាក់ ខ្ញុំស្រី២១នាក់ រទេះ គោ២១នឹម រទេះក្របី២១នឹម សេះ២១ ដំរី២១ នូវគ្រឿងប្រគំផ្សេងៗថ្វាយទុកជាទាសាទាសីអោយរក្សាព្រះចេតីយ៍ ព្រះវិហារ សីមា សំរាប់បោសច្រាសសំអាត។ ទ្រង់តាំងអោយមានមេពីរនាក់ជានាយត្រួតត្រារក្សា។ អាស្រ័យហេតុនេះហើយ បានជាមានពលព្រះស្រីរតនត្រៃ តាំងពីនោះមក។
ស្ដេចព្រះបាទធម្មរាជា គង់ក្នុងភេទជាភិក្ខុភាវៈ ៣ថ្ងៃ ហើយទ្រង់លាចាកសិក្ខាបទ ទ្រង់បរិច្ចាគព្រះរាជទ្រព្យធ្វើឆ្នោតព្រះរាជទានបណ្ដារាស្រ្ដជាអនេកអនន្ដពន់ពេក។ ទ្រង់ព្រះរាជសទ្ធាវេរភូមិ២១ ស្រែ២១ ខ្ញុំប្រុស២១នាក់ ខ្ញុំស្រី២១នាក់ រទេះ គោ២១នឹម រទេះក្របី២១នឹម សេះ២១ ដំរី២១ នូវគ្រឿងប្រគំផ្សេងៗថ្វាយទុកជាទាសាទាសីអោយរក្សាព្រះចេតីយ៍ ព្រះវិហារ សីមា សំរាប់បោសច្រាសសំអាត។ ទ្រង់តាំងអោយមានមេពីរនាក់ជានាយត្រួតត្រារក្សា។ អាស្រ័យហេតុនេះហើយ បានជាមានពលព្រះស្រីរតនត្រៃ តាំងពីនោះមក។
គួរគប្បីជ្រាបថា ពួកពលព្រះនេះ
ទោះបីមានបុណ្យសក្ដិខ្ពង់ខ្ពស់យ៉ាងណាក៏ដោយ
ក៏នៅតែពុំអាចរំដោះខ្លួនអោយចេញផុតពីឋានៈនេះបាន។
ព្រះបាទស្រីសុគន្ធបទ ទ្រង់មានបំណងរំដោះព្រះស្នំអែក (នាងស) និង ស្ដេចកន
ជាព្រះអនុជថ្លៃ អោយរួចពីឋានៈពលព្រះ។
ព្រះអង្គទ្រង់បានពិគ្រោះនឹងមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់
តែមន្រ្ដីទាំងនោះបានទូលវិញថា
គ្រួសារណាមួយដែលធ្លាក់ខ្លួនទៅជាពលព្រះហើយ
ត្រូវស្ថិតនៅក្នុងឋានៈនោះអស់រយៈពេល៥០០០ឆ្នាំ ហើយព្រះរាជាក៏ពុំអាចធ្វើការរំដោះបានដែរ
ព្រោះបើព្រះអង្គហ៊ានប្រព្រិត្ដដូច្នោះ
អ្នកផងនឹងចោទថាព្រះអង្គពុំគោរពចំពោះព្រះរតនត្រៃឡើយ។
អែកសារខ្លះបានបញ្ជាក់ថា ឋានពលព្រះបានមកពី៖
- ម្ដាយជាពលព្រះ
- ធ្វើឃាតព្រះសង្ឃ
- លួចទ្រព្យគរុភ័ណ្ឌ
- ដុតវត្ដ
-ទោសកំហុសខ្លះប្រព្រិត្ដដោយព្រះសង្ឃ
ដូចជាសាហាយស្មន់ ងុបក្នុងកាមគុណ ធ្វើថ្នាំពន្លូតកូន៘
ពួកខ្ញុំប្រភេទនេះទំនងជាមានជីវភាពមិនយ៉ាប់យើនដូចខ្ញុំប្រភេទដទៃទៀតទេ
ព្រោះព្រះសង្ឃតែងមានព្រះទ័យសប្បុរសចំពោះពួកនេះ។
ខ្ញុំគេ (ទាសៈ ទាសី) : ពួកនេះគឺជាខ្ញុំកំដរអ្នកជា ឬ
ពួកមន្រ្ដី។ ឋានៈនេះត្រូវបានទៅជនណាដែលជំពាក់បំនុលគេ
ហើយគ្មានប្រាក់សងវិញ បានទៅពួកឈ្លើយសង្គ្រាម ឬ
ពួកអ្នកស្រុកភ្នំដែលគេទៅចាប់យកមកដោយបង្ខំ។
ពួកខ្លះរំដោះខ្លួនបានតែមានខ្លះមិនអាចរំដោះខ្លួនបានឡើយ។
No comments:
Post a Comment